معاون سازمان زمین شناسی خبر داد:

نقشه راه معدن اجرا نمی‌شود

معاون اکتشاف سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور گفت: پیشنهاد من این است نقشه راهی را که مجلس و وزارت صمت به ویژه آقای اسماعیلی که اکنون معاون معدنی وزارتخانه هستند و پیش از این هم رئیس کمیته معدنی مجلس بودند، در اجرایی شدن آن جدی باشند.

به گزارش اخبار فولاد، اگر از معدن سخن می گوییم باید به یک مرحله مهم پیش از آن بپردازیم. اکتشاف مواد معدنی و معدن برای دسترسی بهتر و مطمئن تر به یک ذخیره معدنی از اهمیت زیادی برخوردار است تا سرمایه های ملی در پی کشف و شناسایی محدوده های امیدبخش از سوی بخش خصوصی و سازمان هایی که کار موازی در زمینه اکتشاف انجام می دهند تلف نشود. جلوگیری از حیف و میل سرمایه ها در این بخش مستلزم بهره گیری از توان سازمانی است که کار تخصصی و وظیفه قانونی اش، اکتشاف است و بخش خصوصی باید آن را مطالبه کند.

برای بررسی این موضوع با محمدباقر دری، معاون اکتشاف سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در دفتر کارش به گفت وگو نشستم. او از اکتشاف و توانمندی های معدنی ایران سخن گفت و از سازمان و شرکت هایی گله کرد که به هر طریق ممکن به سازمان زمین شناسی فشار می آورند تا محدوده های معدنی شناخته شده قطعی را از چنگ این سازمان خارج کرده و از آن خود کنند و اجازه ندهند تا به مزایده گذاشته شود. شرح این گفت وگو را در ادامه می خوانید.

* اعداد و ارقام درباره ذخایر معدنی ایران به تکرار گفته شده است. از اعداد عبور کنیم و به این موضوع بپردازیم که چرا سازمان زمین شناسی، معاونتی با عنوان اکتشاف دارد و هدف و مأموریت اصلی آن چیست؟

هر علمی باید روزی فایده ای داشته باشد. مطالعه زمین شناسی به خودی خود ارزش چندانی ندارد. باید بتوانیم از علوم زمین برای بهبود زندگی و آینده بشر استفاده کنیم. اینکه یک نقشه زمین شناسی تهیه می شود زمینه ای برای کارهای عمرانی، راه سازی و یکی از کاربردهای آن اکتشاف مواد معدنی و معدن است. سازمان زمین شناسی در تکمیل مطالعات علوم زمین و استفاده بهینه از فواید آن و تولید ثروت به مطالعات اکتشافی مواد معدنی می پردازد. شاید نخستین نکته در پاسخ به اینکه چرا به مطالعه علوم زمین می پردازیم، بحث معدن و اکتشاف به میان می آید.

* چرا معاونت اکتشاف به وجود آمد؟

به خاطر اهمیتی که اکتشاف مواد معدنی دارد یک معاونت جدا به وجود آمد و پیوسته از بدو تأسیس سازمان در امر اکتشاف شرکت داشته است. وقتی شاخه های علوم را تقسیم بندی می کنیم بخش معدن جایگاه ویژه ای دارد. نوع مطالعه و نوع نگاهی که سازمان زمین شناسی دارد با نوع نگاهی که سازمان ها، دستگاه ها و شرکت های مختلف دارند، متفاوت است. برای سازمان زمین شناسی به عنوان یک سازمان حاکمیتی، کمتر بحث اقتصادی مطرح است. سازمان روی زمین به دنبال تمام مواد معدنی به طور عام است و مطالعه می کند تا ببیند پتانسیل دارد یا نه؟ شاید برای بخش خصوصی کار در یک ورقه ۱۰۰ هزار یا ۲۵۰ هزار چنانچه ماده معدنی ای وجود نداشته باشد، توجیهی ندارد ولی سازمان زمین شناسی به عنوان دستگاه حاکمیتی این مطالعه را متقبل می شود و کارها و اطلاعات پایه را برای استفاده دستگاه های دولتی و بخش خصوصی آماده می کند.

* چقدر به وظیفه حاکمیتی خود عمل کرده اید؟

اکتشاف یک کلمه عام است ولی مرحله مرحله دارد. شناسایی، پی جویی، اکتشاف عمومی و اکتشاف تفصیلی به مقیاس کار برمی گردد. یک روز شما از یک کشور عبور می کنید و می گویید فلان ماده معدنی را دارد. روز دیگر در محدوده کوچکتری وارد می شوید و می گویید اینجا مستعد فلان ماده معدنی است و یک زمانی شما محدوده ای را کوچکتر می کنید و با پیمایش به فواصل ۵۰۰ متری می گویید در اینجا بحث این نوع ماده معدنی وجود دارد. درنهایت در محلی به مرحله ای می رسیم که با فواصل یک متر نمونه می گیرند.

امروز به جرأت می گویم که سازمان زمین شناسی در مقیاس یکصد هزارم کار اکتشاف خود را کامل کرده است. اگر کسی امروز می خواهد به دنبال اکتشاف مواد معدنی باشد و ادامه کار پایه را انجام دهد باید به سراغ مقیاس های بزرگتر برود. مثلاً در مقیاس ۵۰ هزار یا مقیاس ۲۵ هزار کار کند ولی اگر بخواهد در مقیاس یک ۲۵۰هزارم یا یکصد هزارم کار پی جویی را انجام دهد، کار تکراری است. ما در قالب طرح های اکتشافی موضوعی برای مواد معدنی گوناگون، اکتشافات چکشی، اکتشافات زون های بیست گانه و اکتشافات ژئوشیمیایی که برای عناصر غیردیداری مهم است کار شناسایی و پی جویی را انجام داده ایم و گزارش های آن موجود و در اختیار همگان قرار دارد. اما آنچه امروز کمبود داریم مطالعات تحت الارضی است و اکتشاف در مقیاس بزرگتر یکصدهزارم که زمینه کار وجود دارد. نمی گوییم ماده معدنی وجود ندارد ولی باید کار از این مرحله جلوتر برود. یعنی اگر سازمان در ژئوشیمی در فاصله هایی با یک عدد معین نمونه گرفته است برای اینکه نتیجه بهتری بگیریم باید این نمونه گیری ها فشرده تر باشد و کار را در مقیاس های بزرگتر پیش ببریم.

* بخش خصوصی درباره همین موضوع گله مند است و می گوید هزینه اکتشاف را پرداخت می کنیم در صورتیکه طبق قانون این وظیفه وزارت صمت به عنوان متولی بخش عدن است که کار اکتشاف را انجام دهد و سپس برای بهره برداری به ما بسپارد.

اینکه سازمان زمین شناسی اطلاعات پایه را تولید کرده هیچکس نمی تواند منکر این قضیه شود. یعنی هیچکس نمی تواند بگوید سازمان زمین شناسی نقشه ۲۵۰هزار تهیه نکرده، نقشه ۱۰۰هزار تهیه نکرده و اطلاعات و ورقه های ژئوشیمی را در اختیار ما نگذاشته است. اینها همه اطلاعات پایه است که سازمان تهیه کرده و در اختیار ذینفعان گذاشته است ولی یک زمان است بخش خصوصی انتظار دارد که اکتشاف محدوده ای در مقیاس بزرگ که منجر به کشف ماده معدنی می شود در اختیار او قرار گیرد که این اسمش رانت است و سازمان انجام نمی دهد بلکه آن را از طریق مزایده و در یک فضای سالم در اختیار متقاضیان قرار می دهد.

سازمان زمین شناسی وقتی به یک اندیس آهن یا اندیس یک ماده معدنی می رسد بنا را بر این می گذارد که در مزایده ای که قیمت و هزینه آن توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین شده آن را در معرض همگان قرار دهد و آن بخش خصوصی ای که توانایی انجام کار دارد و در این مزایده برنده می شود، آن ماده معدنی را استخراج و بهره برداری کند. ولی یک زمان است می گویند سازمان زمین شناسی ژئوفیزیک هوایی کرده و ۲۰ محدوده در دست دارد، این محدوده ها را به ما بدهد ما هم می دانیم اگر این محدوده ها را در اختیار بخش خصوصی قرار دهیم بعضی از آنها ابزار این کار و بعضی علم آن را ندارند.

ما می گوییم به سازمان اجازه دهید محدوده هایی که به این شکل هستند را به مرحله ای برساند که سرنوشت آن مشخص شود تا به صورت مزایده در اختیار سرمایه گذاران و فعالان بخش معدن قرار گیرد. سازمان کار بهره برداری انجام نمی دهد و معدن در اختیار نمی گیرد اما برخی از فعالان معدنی پیشاپیش وقتی می شنوند سازمان زمین شناسی در جایی به یک اثر معدنی برخورد کرده است به روش های مختلف به وسیله نمایندگان مجلس، وزارت صمت، استانداری ها و تشکل ها بر سازمان فشار می آورند و کوشش می کنند تا کار را ابتر و ناتمام از دست سازمان بیرون بیاورند.

چون هنر سازمان، پیدا کردن ماده معدنی است و در این کار هم هیچ سازمان، ارگان و بخش خصوصی ای به مانند آن، تخصص و توانایی ندارد. به دلیل همین توانایی هاست که آنها مترصد هستند تا جایی را که سازمان معرفی می کند از هر راه ممکن از سازمان بگیرند. حتی گاهی موضوع بودجه سازمان زمین شناسی را بهانه می کنند و می گویند بودجه سازمان کم و بهتر است این پروژه اکتشافی را به ما بدهد تا آن را به سرانجام برسانیم.

* کدام سازمان ها؟

بهتر رسانه ای نشود.

* رئیس سازمان درباره ژئوفیزیک هوایی گفته که در قالب تفاهم نامه ای با بخش خصوصی در حال انجام است و حتی از جهش ۳۰۰ هزار مترمربعی در سال جهش تولید خبر داده. این موضوع در چه مرحله ای است؟

سازمان می تواند با بخش خصوصی برای اکتشاف قرارداد ببندد و به ازای خدماتی که انجام می دهد، دستاوردهایش هم متعلق به خودش باشد. همان گونه که شرکت های بزرگ معدنی با بودجه کافی با سازمان قرارداد می بندند و پهنه هایی را که به اسمشان ثبت شده برایشان کار ژئوفیزیک هوایی انجام می شود. یک چرخه ژئوفیزیک هوایی برای اینکه کامل شود حتماً باید کار زمینی انجام شود و در این زمینه سازمان تفاهم نامه و قراردادهایی با شرکت های فولاد کشور بسته است.

* مشکل تکنولوژی و ابزار نداریم؟

اگر بگویم نداریم، درست نیست. به هر حال در برخی از مواد و قطعات، وابسته به کشورهای دیگر هستیم و مشکل داریم اما بازهم می توانیم کار کنیم.

* با همین ابزار و تکنولوژی موجود کار پیش می رود؟

بله کارشناسان خوبی داریم.

* چنانچه بخواهیم باتوجه به مواد معدنی موجود در کشور و پتانسیل هایی که دارد، استراتژیک ترین مواد معدنی ایران را دسته بندی کنیم اولویت بندی شما چیست؟

اولویت بندی ما باتوجه به رسالتی که سازمان دارد، تکمیل اکتشافات پایه است. این اولویت نخست است. یک تعداد ورقه های ژئوشیمی داریم که در سالیان مختلف روی آنها کار شده اما برخی از این ورقه ها برای ۴ عنصر معدنی آنالیز شده که باید اینها را کامل کنیم.

* تا چند عنصر باید افزایش پیدا کند؟

تا ۴۸، ۶۰ و ... عنصر می تواند افزایش پیدا کند. برخی از ورقه های زمین شناسی برای ۱۰ عنصر کار شده و در برخی از جاها برای طلا آنالیز نشده که ما باید آن را کامل کنیم. بعد از آن، اولویت امروز ما کار پی جویی در مقیاس یک ۵۰هزار است.

* این مقیاس شروع شده است؟

بله در حال کار هستیم. در مقیاس ۵۰هزار نقشه های زمین شناسی اقتصادی تهیه خواهیم کرد.

* یعنی چه؟

وقتی یک نقشه زمین شناسی دارای راهنمای زمین شناسی است در کنارش یک راهنمای اقتصادی می گذاریم. در آن راهنما، پراکندگی مواد معدنی را روی نقشه های زمین شناسی از نظر زمانی و مکانی نشان می دهیم و در این روش حداقل چند گروه بزرگ ازجمله فلزی ها، غیرفلزی ها، کانی های نیمه قیمتی و عناصر استراتژیک را جای می دهیم و وقتی این مجموعه دسته بندی شد در یک نقشه زمین شناسی اقتصادی تقریباً تمام پتانسیل های معدنی مشخص است.

در این کار از آهک گرفته تا باریت، سیلیس، بوکسیت و انواع فلزات از هر کدام از واحدهای زمین شناسی که مستعد باشند و اینکه وضع آن چگونه است، نشان داده می شود. به عنوان نمونه در نقشه ای که واحدها دولومیتی است دقیقاً آنها را مشخص خواهیم کرد که دارای چه ترکیبی است و چه کاربردی دارد و چه استفاده ای از آن مواد معدنی خواهد شد.

* الان اطلاعات پایه اکتشاف و زمین شناسی در پایگاه داده های علوم زمین در دسترس ذینفعان قرار دارد؟ این پایگاه تا چه اندازه به روز است؟

در پایگاه، داده های سازمان زمین شناسی قرار می گیرد اما گله ای که من دارم از دیگر سازمان ها و ارگان های اکتشافی و زمین شناسی کشور است اینکه همکاری لازم را ندارند.

* یعنی سازمان هایی موازی سازمان زمین شناسی در زمینه اکتشاف کار می کنند؟

از نظر تهیه نقشه زمین شناسی ارگان موازی نداریم ولیدر حوزه اکتشاف سازمان هایی موازی با سازمان زمین شناسی داریم که اطلاعات آنها در اختیار پایگاه داده های علوم زمین قرار نمی گیرد.

* کدام سازمان ها؟

سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، شرکت تهیه و تولید مواد معدنی، شرکت ملی صنایع مس ایران و ... که بهتر است وزارت صنعت، معدن و تجارت به گونه ای این سازمان ها را ملزم کند تا اطلاعات خود را در اختیار پایگاه بگذارند تا همگان بتوانند از آن استفاده کنند و کار تکراری نشود.

* چرا این هم پوشانی انجام نمی شود؟ به هر حال سازمان زمین شناسی به تازگی که تأسیس نشده است.

درست است که سازمان تازه تأسیس نیست ولی برخی از چیزها از اختیار سازمان خارج است.

* پیشنهاد شما به عنوان معاونت اکتشاف سازمان برای نزدیکتر شدن این سازمان ها به یکدیگر چیست؟

پیشنهاد من این است نقشه راهی را که مجلس و وزارت صمت به ویژه آقای اسماعیلی که اکنون معاون معدنی وزارتخانه هستند و پیش از این هم رئیس کمیته معدنی مجلس بودند، لااقل خود آقای اسماعیلی که این نقشه راه را تهیه کرده اند در اجرایی شدن آن نیز مثل گذشته جدی باشند.

به عنوان نمونه اگر در این نقشه راه گفته شده که کار شناسایی و پی جویی صرفاً وظیفه سازمان زمین شناسی است این کار را به سازمان بسپارند. اینکه می گویم کارها تکراری می شود به این دلیل است که در سال های گذشته و اخیر پهنه های بسیار وسیعی از سوی سازمان ها، ارگان ها و شرکت های مختلف شناسایی شده ولی هیچ کدام یک قدم جلوتر از مقیاس ۱۰۰هزار نرفته اند و اگر امروز برگردیم ماحصل این همه کار و هزینه ای که برای آن شده است، اتلاف سرمایه های ملی است. چه از سوی دستگاه های دولتی و چه از جیب بخش خصوصی.

یعنی باید به جایی برسیم که اگر سازمان زمین شناسی را به عنوان مسؤل شناسایی و پی جویی مواد معدنی در کشور معرفی کردند، هیچ سازمان موازی دیگری این کار را انجام ندهد یا حداقل در انجام کارها با سازمان زمین شناسی هماهنگ شوند تا کارِ تکراری انجام نشود. یا حداقل نظارت عالیه یا سیاستگذاری آن با سازمان زمین شناسی باشد.

* نظارت با کجاست؟

سازمان زمین شناسی بالغ بر ۶۰۰ کارشناس دارد که بیش از ۸۳ درصد آنها دارای مدرک بالاتر از فوق لیسانس هستند. هیچ سازمان دولتی و حتی دانشگاهی هم این تعداد کارشناس تحصیلکرده ندارد. سازمان دارای نیروی انسانی تحصیلکرده و مجرب است.

ساختار فعلی وزارت صمت درباره اکتشاف مواد معدنی به گونه ای است که اختیار و سیاستگذاری کلی در دست معاونت معدنی وزارتخانه، بودجه و پول در دست ایمیدرو و شرکت های دولتی و خصولتی و نیروی کارشناسی مجرب در سازمان زمین شناسی است. با این وضعیت به رغم صحبت های خوب و تفاهم نامه هایی که امضاء می شود ولی در عمل، کار آنگونه که باید انجام نمی شود و نتیجه دلخواه به دست نمی آید. و گاهی می بینیم که کار تکراری است ولی وقتی سازمان زمین شناسی اختیاری ندارد، نمی تواند اظهارنظر کند.

* این ایده من است و نمی دانم تا چه اندازه به واقعیت نزدیک است اینکه آیا می توان هر استان یا هر منطقه جغرافیایی کشور را باتوجه به پراکندگی عناصر معدنی با یک ماده معدنی مشخص بشناسیم؟

با شما موافق نیستم. چرا؟ استان ها مرزهای سیاسی و جغرافیایی است ولی زمین شناسی مرز جغرافیایی نمی شناسد. ما کشو را براساس نوع واحدهای سنگی، به زون های مختلف تقسیم می کنیم و می گوییم زون البرز، زون ایران مرکزی، زون زاگرس، زون ایران شرقی، زون بینالود، زون ارومیه-دختر و ... .

هر کدام از این زون‎ها از نظر زایشی، مستعد برخی از مواد معدنی هستند. براساس آن مرزها می توانیم بگوییم این زون ها مستعد چه نوع مواد معدنی هستند. به‎عنوان نمونه تقریباً در زون های زاگرس کمتر انتظار عناصر فلزی داریم ولی انتظار وجود قیر طبیعی، گچ و آهک داریم. یا در زون ارومیه-دختر و سنندج-سیرجان انتظار عناصر فلزی، مس، آهن و طلا داریم.

* چند سال پیش خبری مبنی بر کشف یک ذخیره ۵۰ میلیارد تنی سنگ آهن در کویر لوت منتشر شد. این خبر درست بود؟

آن فردی که این خبر را اعلام کرد نه زمین شناس بود و نه خبر مبنای علمی داشت.

* کمربندهای مس زایی و طلازایی ایران در کدام نواحی قرار دارند؟

کمربندهای طلازایی خوبی در نقاط مختلف داریم ازجمله در کمربند سنندج-سیرجان. در منطقه تکاب، ارسباران، طارم، معلمان(تربیت حیدریه)، کرمان، کاشان، نایین، شرق ایران، سیستان و بلوچستان و در البرز هم طلا داریم.

* سنگ آهن چطور؟

در ادوار مختلف به شکل های مختلف داریم ولی بهترین سنگ آهن را در ایران مرکزی(بافق)، کرمان(گل گهر) و سنگانِ خراسان داریم و به طور پراکنده در نقاط مختلف کشور در منطقه آذربایجان، کردستان، زنجان، سمنان و اطراف کاشان معادن سنگ هن داریم. یک تعداد هم آهن هماتیتی در گنبدهای نمکی جنوب ایران داریم.

* پراکندگی معادن سنگ های تزئینی ایران زیاد است و استانی را نمی شود پیدا کرد که معدن سنگ تزئینی نداشته باشد و شامل زون خاصی هم نمی شود.

البته باتوجه به نوع سنگ ها بازهم زون های مشخصی داریم. برخی از سنگ ها را در برخی از زون ها داریم ولی به طور کلی غالب مناطق ایران مستعد سنگ تزئینی و ساختمانی هستند. مثل تراورتن، گرانیت، مرمریت و ... .

* یکی از موادی که در سال های اخیر در اکتشافات قابل توجه بود، عناصر نادر خاکی و کشف و فرآوری لیتیوم بود. همین طور است؟

درباره عناصر نادر خاکی زیاد صحبت می شود و پروژه های مختلفی درباره آن اجرا کردند اما من به عنوان کسی که بیش از ۳۰ سال در حوزه زمین شناسی کار و مطالعه می کنم، به طور قطع می گویم که ایران از نظر دارا بودن عناصر نادر خاکی، کشور غنی ای نیست. به رغم اینکه با طرح ها و پروژه های مختلف مقدار کمی عناصر نادر خاکی را پیدا می کنند و در بوق و کرنا می کنند اما فقط در حد شناسایی و مطالعه است ولی اینکه انتظار داشته باشیم یک روز صاحب معدن عناصر نادر خاکی شده و تولیدکننده و صادرکننده باشیم، چنین چیزی نیست. بهترین عناصر نادر خاکی کشور در ایران مرکزی و منطقه بافق است و بهترین نتیجه ای که از آن گرفتیم اینکه در داخل برخی آپاتیت ها ازجمله آپاتیت گزستان حدود ۲ تا ۲.۵ مونازیت است. از نظر اقتصادی هم به صرفه نیست که بخواهیم در این زمینه هزینه کنیم. توصیه من این است که علم، زمان و سرمایه خود را صرف عناصر دیگر کنیم.

* لیتیوم چطور؟

متأسفانه ناشناخته است و مشکل اصلی در آنالیز لیتیوم است.

* چرا؟

وقتی یک نمونه لیتیوم را در ۳ مرحله برای آزمایشگاهی بفرستیم، سه پاسخ متفاوت به ما می دهد بنابراین هنوز به اطمینان خاطر از آنالیزهای داخلی انجام شده روی لیتیوم نرسیده ام. ولی اینکه آیا زمینه آن در کشور وجود دارد یا نه، رد نمی کنم. ممکن است وجود داشته باشد برای اینکه لیتیوم دارای منشاء مختلفی است. در برخی از موارد همراه سنگ های آذرین و پگماتیت ها و در برخی موارد با شورابه ها و پلایای های تبخیری است یا همراه با بعضی از سازندهای تبخیری و گچ ها که به وفور اینها را در ایران داریم. همراه با شورابه های چاه نفتی نیز است. چون زمینه های این عنصر و سنگ هایی که در برگیرنده لیتیوم است در کشور وجود دارد من مطالعه درباره آنها را توصیه می کنم.

* داشتن لیتیوم برای یک کشور چقدر ارزش دارد؟

یکی از عناصر هایتک بوده و به عنوان نمونه موضوع کاهش آلودگی محیط زیست و تغییر تکنولوژی تولید باتری ها در ارتباط مستقیم با این نوع عنصر است.

* برای اکتشاف لیتیوم چه کرده اید؟

چند سال پیش فعالیت هایی انجام شده ولی در مراحل ابتدایی است.

* چرا؟ به دلیل موضوع آزمایشگاه یا اینکه ترجیح نبوده است؟

نه ترجیح هم بوده اما عوامل مختلفی در آن نقش دارد؛ اینکه آزمایشگاه مجهزی باشد و به طور تخصصی فقط روی لیتیوم کار کند، تیمی که به طور اختصاصی روی این عنصر متمرکز شود و بودجه خاص در اختیار این عنصر قرار گیرد که تاکنون هیچ یک از اینها فراهم نشده است. در مجموع باید طرح اکتشاف اختصاصی برای انواع لیتیوم باشد تا این کار پیش برود.

* چنین طرحی ارائه شده است؟

از سوی دستگاه ها، سازمان‎ها و شرکت های مختلف ارائه شده اما چون طرح جامعی نیست به نتیجه نمی رسد.

* یکی از بخش هایی که به عنوان مکان اکتشافی مدنظر است، آبهای آزاد است. آیا در ایران باتوجه به تمام قابلیت هایی که در داخل وجود دارد، نیاز به ورود در آن حوزه است؟

اگر منظور شما آبهای سرزمینی کشورمان مثل خلیج فارس و دریای عمان است، سازمان بخشی با عنوان زمین شناسی دریایی دارد که روی این حوزه کار می کنند. اما اگر منظورتان آبهای آزاد بین المللی باشد، دارای تجهیزات برای حضور در این بخش نیستیم.

* وقتی کار اکتشاف را انجام می دهید، محدوده های امیدبخش را هم شناسایی می کنید. تعداد این محدوده ها مشخص است؟

تعداد محدوده های امیدبخش مشخص است اما عدد آنها در ذهنم نیست. سازمان در چند سال اخیر تقریباً تمام پهنه های اکتشافی خود را واگذار کرده است ولی تعدادی محدوده در مناطقی ازجمله عباس آبادِ سمنان، چهارمحال بختیاری، قم، گیلان، خارتورانِ سمنان، سیاهکل قزوین، صفی آباد، جیرفت، کوهرنگِ اصفهان، کرمان، کردستان، فساِ فارس، فریدن، هرمزگان، شاهرخت بیرجند و ... قرار داشته که برای عناصری ازجمله مس، آهن و طلا مستعد است.

در این چند سال نزدیک به ۱۳۱ هزار کیلومترمربع پهنه آزاد شده و حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع از آن نیز که مستعد مواد معدنی غنی است در اختیار سازمان زمین شناسی قرار دارد که به زودی از طریق مزایده واگذار می شود.

*«آزاد کردیم» به چه معناست؟

سازمان زمین شناسی از بدو تأسیس تاکنون همه اطلاعات پایه ای هر محدوده ای را که تعیین می کرد، انجام می داد و به دنبال ثبت محدوده نبود به طوری که در زون های بیست گانه اول و دوم که حدود ۹۰۰ هزار کیلومتر مربع را مطالعه کرد هیچ محدوده ای را به نام خود ثبت نکرد. ولی در برهه ای احساس شد حق عده ای تضییع می شود. بنابراین سازمان تصمیم گرفت محدوده های معدنی ای را که دقیق تر تشخیص داده شده به نام خود ثبت و سپس طی مزایده به بخش خصوصی یا دولتی واگذار کند. بر این اساس سازمان برای اینکه در محدوده ای اقدام به مطالعه کند ابتدا آن را بلوکه کرده و بعد کار را آغاز می کند. پس از اینکه کار اکتشاف کامل شد، محدوده هایی را که مستعد مواد معدنی در مقیاس سازمان باشد به بخش خصوصی معرفی می کند و بقیه محدوده آزاد است و دیگران می توانند به کار مطالعه و اکتشاف در آن بپردازند.

* زون اول و دوم که گفتید از نظر جغرافیایی کجا است؟

در دهه ۸۰ شمسی سیاست سازمان بر این شد که برخی مناطق جغرافیایی کشور را براساس خصوصیات زمین شناسی و یا مناطقی که کمتر کار اکتشافی روی آن انجام شده، جدا کند. تعداد آنها در مرحله نخست، ۲۰ منطقه و در مرحله دوم نیز ۲۰ منطقه بود که به هرکدام از آنها یک زون اکتشافی می گویند. در مجموع ۹۰۰ هزار کیلومتر مربع خاک این کشور را با استفاده از اطلاعات زمین شناسی، ژئوشیمی، زمین شناسی اقتصادی، ژئوفیزیک هوایی و دورسنجی در یک محیط GIS تلفیق و روی آنها زمین شناسی اقتصادی را آزمایش کرد و برای هر کدام گزارش اختصاصی تهیه شد.

* یکی از مواردی که مطرح است و شاید به طور تخصصی به حوزه شما هم مربوط نشود ولی باتوجه به اینکه شما از جنس این کار هستید و در آن تجربه و اطلاعات تخصصی و کارشناسی دارید، قابلیت های معدنی است که برای کشور ایران برمی شمرند. اینکه درآمدهای معدنی ایران با فرآوری و صادرات سنگ خام می تواند جایگزین درآمدهای نفتی شود. این موضوع تا چه اندازه درست است؟

یک ماده معدنی تابع عوامل مختلفی است؛ اینکه آیا به بازار مصرف نزدیک است یا دور؟ صنعت از آن چگونه استفاده می کند؟ رفتار سیاست با آن چگونه است؟ به نوعی سیاست هم در آن تأثیرگذار است. شاید بتوانیم در کار معدن پیشرفت کنیم اما تحریم می آید و جلوی صادرات را می گیرد.

ایران از نظر معدنی دارای استعداد خوبی است. دارای ذخایر خوب مس هستیم و هنوز ذخایر طلا را خوب نشناخته ایم بدتر آنکه از شناخته شده هایمان دقیق نمی توانیم بهره برداری کنیم و خام فروشی می کنیم. ما می توانیم در بخش معدن پیشرفت کنیم ولی این بخش هم می تواند به همان گرفتاری صنعت نفت دچار شود.

کشور در این زمینه پتانسیل خوبی دارد به شرط آنکه هم زمان با اکتشاف و استخراج، روی فرآوری و کاربردهای این مواد هم کار شود. به عنوان نمونه در ایران بیشتر به عناصر فلزی توجه می کنند در حالیکه در کشورهای پیشرفته، کانسارهای غیرفلزی بر فلزی ارجح است. اگر روزی به جایی برسیم که غیرفلزی ها از فلزی ها پیشی گیرند آن روز می توانیم به جایگزینی درآمدهای معدنی به جای نفت بیندیشیم.

درباره سنگ های ساختمانی نیز همین طور است. شاید نتوانیم برش ها و قواره های درست تهیه کنیم، شاید نتوانیم فرآوری لازم را روی آن انجام دهیم و شاید نتوانیم آن پشتوانه لازم برای صادرات به علت تغییر سریع قوانین را داشته باشیم ولی از نظر توان معدنی، قابلیت های فراوان داریم.

اکتشافات در ایران، اکتشافات سطحی است و هنوز اکتشافات عمقی را انجام نداده ایم. باید به آن سمت برویم.

ما در صنعت معدن زیرزمینی ضعیف هستیم، چون مواد معدنی در سطح داشتیم به عمق نرفته ایم. اگرچه کار در آن حوزه ریسک بالاتر، سرمایه بیشتر و تکنولوژی پیشرفته تر نیاز دارد.

* درباره خام فروشی که گفتید، فعالان بخش خصوصی معدن می گویند هر زمان بازار صادرات سنگ های معدنی رونق پیدا می کند دولتی ها به بحث خام فروشی دامن می زنند و ما را به چالش می کشانند. در ادامه حقوق دولتی معدن را افزایش می دهند و عوارض صادراتی را بالا می برند. مقایسه صادرات سنگ های تزئینی ایران و ترکیه در دهه ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۸ گویای آن است که ترکیه هم اگرچه خام فروشی می کند اما در سال ۱۳۹۸ توانسته صادرات سنگ تزئینی خود را به ۶ میلیارد دلار برساند و بازارهای ایران را تصاحب کند. اما در ایران هنوز فعالان معدن به خام فروشی متهم هستند و بازارها و معادنشان با گذشت زمان به تعطیلی کشانده می شود. به نظر شما استفاده از ابزار خام فروشی کار درستی است؟

برخی از موارد ذکر شده درست است ولی باید رقابت سالم ایجاد کرد. به عنوان نمونه صنعت فولاد کشور به سنگ آهن نیاز دارد و از آن طرف هم آهن صادر می کند. همه مسؤلان حقیقت را می دانند ولی از پسِ چاره کار برنمی آیند. نخستین کاری هم که می کنند جلوی صادرات را می گیرند.

در اینجا دوگانگی وجود دارد؛ صنعت فولاد وقتی می خواهد فولاد خود را بفروشد به قیمت جهانی و با دلار می فروشد اما سنگ آهن را از معدن دار کشور با ریال و به قیمت داخلی و ارزان می خرد. اگر قرار است فولاد ایران با فولاد دنیا مقایسه شود سنگ آهن هم باید با قیمت جهانی سنگ آهن سنجیده شود. بنابراین معدن دار حاضر نیست سنگ آهن خود را به فولاد بفروشد. اگر این سیاست پیوسته پایدار شود، جایگاه درست خود را پیدا می کند. درباره سنگ ساختمانی نیز به همین ترتیب است. اگر قرار است یک رویه یا قانون باشد باید آن قانون تداوم داشته باشد. هر روز که قانون عوض شد و معدنکار نتوانست سنگ خام خود را به بازار صادراتی بفرستد، بازار خود را از دست می دهد. خریدار دنبال یک ماده معدنی دارای پشتوانه است. سنگی که دارای ویژگی خاص، مشخصات خاص و برای یک بازار و یک پروژه خاص تداوم داشته باشد. اینکه سنگی بازاری را پیدا کند و با تغییر قانون نتواند به آن بازار برسد، بازارش را از دست می دهد.

* از نظر سنگ های نیمه قیمتی وضعیت کشور چگونه است؟

بهترین سنگ نیمه قیمتی کشور فیروزه است. ایران در قیاس با افغانستان سنگ یمه قیمتی قابل توجهی ندارد اما فلورین و برخی مواد معدنی نیمه قیمتی که صنعتکاران کشور بتوانند آن را فرآوری کنند، دارد. اگر صنعت تراش و صادرات و واردات آن را تسهیل کنیم می توانیم توسعه خوبی به این بخش بدهیم.

* آیا ارزیابی عددی از مساحت سرزمین معدنی ایران دارید؟

پرسش شما را جور دیگری پاسخ می دهم؛ تا شما به ماده معدنی چه بگویید. یک زمان می گویند شن و ماسه و آهک ماده معدنی نیست اما در برخی از مناطق کشور، شن و ماسه یا شورابه ها و املاح تبخیری با ارزش آن در کویرها، حاشیه دریاها، خاک رس، خاک های هرمز یا حتی ماسه های بادی برخی از مناطق جغرافیایی ایران، ماده معدنی است. در واقع با این نگاه همه جای ایران مستعد ماده معدنی است. همانگونه که گفتم هر بخش از ایران باتوجه به خصوصیات زمین شناسی مستعد ماده معدنی خاصی از منابع قرضه، مواد غیرفلزی، مواد فلزی و... است.

* «در واقع آنچه همه خوبان دارند تو(ایران) تنها داری».

هیچ جایی را در ایران نمی توان بدون ماده معدنی یافت حتی در کفه ها و پلایا که مستعد املاح تبخیری ازجمله نیترات ها، نمک، سولفات و ... است.

* ارتباط سازمان و معاونت اکتشاف با تشکل های معدنی چگونه است؟

ارتباط خیلی قوی نداریم با این حال پروژه های مشترکی انجام می دهیم. هم اکنون پروژه هایی را با شرکت هایی که دنبال سنگ آهن هستند در دست اجرا داریم. سازمان زمین شناسی و دیگر سازمان های دولتی باید کار اکتشاف را به گونه ای انجام دهند که بخش خصوصی بیشتری وارد میدان شود. طوری نشود که محدوده ها و پهنه ها در اختیار شرکت های دولتی قرارگیرد و بخش خصوصی نتواند آن فعالیت لازم را انجام دهد. ما هر قدر به بخش خصوصی میدان بدهیم بار کمتری بر دوش دولت می گذاریم. شرکت های دولتی باید زمینه را برای ورود شرکت های خصوصی فراهم کنند.

* پس الان این طور نیست؟

بله این طور نیست و گاه شرکت های دولتی تلاش می کنند محدوده ها را از سازمان زمین شناسی بگیرند و برای این کار با ابزارهایی که در اختیار دارند تلاش می کنند تا اجازه ندهند محدوده ها به مزایده عمومی برود. نباید اجازه بدهیم محدوده های معدنی در دست بخش دولتی دست به دست شود. وقتی می خواهیم یک کار پایه تولید شود باید بودجه لازم را داشته باشد. سازمان زمین شناسی معدن دار نیست بنابراین باید بودجه و امکانات لازم برای آن فراهم باشد.

آنچه امروز برای اکتشاف کشور مشکل به وجود آورده، سازمان محیط زیست و منابع طبیعی است. ما می دانیم که محیط زیست و منابع طبیعی باید برای آیندگان حفظ شود ولی این دو سازمان به بهانه های مختلف، بسیاری از کارها و پروژه ها را تعطیل کرده و سرمایه ها را راکد کرده اند.

اگر نگاه کنیم وسعت معادن در کشور از صدم درصد کمتر است ولی کوچکترین معدن در یک نقطه را در بوق و کرنا می کنند و حقوق دولتی اش را می گیرند در حالیکه اگر حقوق دولتی اش را صرف رونق آن کنند و درختکاری کنند مشکلی پیش نمی آمد. اما اجازه نمی دهند و سرمایه ها حیف و میل می شود.

گاه می بینیم طبق قانون که صراحت دارد، سرمایه گذار، محدوده ای را برای یک ماده معدنی درخواست می کند. در این میان سازمان محیط زیست می آید و به اختیار خودش بخشی از آن محدوده را در اختیار می گیرد و محدوده کوچکی را به معدن دار می دهد و می گوید شما فقط می توانید در این محدوده کار کنید.

* واقعاً نمی شود بین این سازمان ها هماهنگی ایجاد کرد؟

تصمیم گیری ها و اجرای سلیقه ای آن، کار را به اینجا کشانده است. متأسفانه قانون حاکم نیست. اگر ماده ۲۴ قانون معادن را سرلوحه کار خود قرار دهند مشکلی پیش نمی آید.

* توان بخش خصوصی کشور را در حوزه معدن چگونه می بینید؟

توان بخش خصوصی در اکتشاف تفصیلی خوب است. امکانات و کارشناسان خوبی دارد ولی در فراهم کردن اطلاعات پایه و شناسایی و پی جویی یا هزینه صرف نمی کند یا توانایی بالایی ندارد. و در این مرحله سازمان می تواند به آنها کمک کند اما نیاز به بودجه بیشتری دارد و در حال حاضر بودجه سالانه سازمان کفاف این کار را نمی دهد.

در گذشته سازمان یک درآمد اختصاصی داشت بدین صورت که شرکت های خصوصی با سازمان قرارداد می بستند و هزینه ای را بابت اکتشاف پرداخت می کردند و کار اکتشاف در کشور پیش می رفت. این مشارکت برای سازمان و کشور خیلی مؤثر بود اما متأسفانه در سال ۱۳۹۸ این درآمد اختصاصی از سوی مجلس از قانون بودجه سال ۱۳۹۹ حذف شد. اگر دوباره این درآمد برقرار شود در پیشرفت اکتشاف کشور نقش بسزایی دارد و بخش خصوصی می تواند با سرمایه گذاری در صنعت اکتشاف از توان سازمان زمین شناسی استفاده کند.

کد : 1925

گروه : صنایع معدنیمعدن

تاریخ : 5 سال پیش

پرینت

کپی لینک کوتاه